A. Tahkim Nedir?
Tahkim, maddi hukuktaki irade serbestisi ilkesinin bir sonucu olarak kişilerin aralarında çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümünü mahkemelere değil de özel kişilere bırakmalarıdır. Uyuşmazlığın çözümü kendisine bırakılan kimselere ise hakem adı verilir.
B. Tahkim Sözleşmesi
Tahkim sözleşmesi hakkında mevzuatta ve doktrinde birçok tanım yapılmıştır. Esasen bu tanımların hemen hepsi yukarıda tahkim için yapılan tanımla aynı doğrultudadır. Yani iki tarafın bir araya gelerek aralarında çıkan veya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümünü belli bir kişiye / kişilere bırakma konusunda anlaşmaları, sözleşme akdetmeleridir.
Milletlerarası Tahkim Kanunu (MTK)’nda aynı doğrultuda kapsamlı bir tanım yapılmıştır. Buna göre, sözleşmeden yahut sözleşme dışı bir ilişkiden doğan uyuşmazlıkların yanı sıra var olan veya gelecekte ortaya çıkabilecek uyuşmazlıklar için de tahkim anlaşması yapılması mümkündür.
Taraflar arasındaki uyuşmazlığın sözleşme dışı bir ilişkiden doğabilmesinin sonucu olarak haksız fiil veya sebepsiz zenginleşmeden kaynaklanan uyuşmazlıklar da sözleşmeyle tahkime götürülebilir.
C. Tahkimin Hukuki Niteliği
Tahkim sözleşmesinin niteliğinin ne olduğu konusunda farklı görüşler mevcuttur. Buna göre tahkim anlaşması hakkında;
- Maddi Hukuk Sözleşmesi,
- Usul Hukuku Sözleşmesi,
- Karma,
- Bağımsız (Otonom),
Görüşler ileri sürülmüştür.
1. Maddi Hukuk Sözleşmesi Görüşü
Maddi hukuk görüşüne göre, hakem kararları irade serbestisinin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Bu nedenle mahkeme kararı gibi değildir ve haliyle kesin hüküm teşkil etmez. Sözleşme niteliğinde olan hakem kararlarının taraflarca kaldırılması mümkündür.
2. Usul Hukuku Sözleşmesi Görüşü
Usul hukuku görüşüne göre, hakem kararları taraflar arasındaki uyuşmazlığın çözümü için verildiğinden, tarafların iradeleriyle oluşturulan alternatif bir çözüm yolu olduğundan yargısal niteliğe sahiptir. Öyle ki, tahkim yargılamasında yer alan, hakem heyeti, davacı ve davalı, delillerin ikamesi, duruşma, verilen kararın temyize götürülebilmesi gibi hususlar yargılama hukukunun süjeleridir. Haliyle tahkim, yargısal (kazai) bir faaliyettir.
3. Karma Görüş
Karma görüşe göre, tahkimi yalnızca maddi hukuka ya da usul hukukuna ait bir sözleşme olarak kabul etmek; onu açıklamak açısından yetersiz kalır. Tahkim anlaşması kuruluş itibariyle maddi hukukun bir parçası, sonucu itibariyle de yargılama hukukunun bir parçasıdır.
4. Bağımsız (Otonom) Görüş
Bağımsız görüşe göre, tahkimin niteliği kullanımına ve amacına bakılarak tayin edilmelidir. Bağımsız görüşe göre tahkim, milletlerarası ticari toplumun ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla oluşturulmuştur. Bu teoriye göre tahkim, milli hukuklardan soyutlanmalıdır.
D. Tahkim Türleri
Tahkimin çeşitli yönlerden sınıflandırılması mümkündür. Buna göre tahkim;
- İhtiyari tahkim - zorunlu tahkim,
- İç (milli) tahkim - dış (milletlerarası) tahkim,
- Arızi (ad hoc) tahkim - kurumsal tahkim,
- İki taraflı tahkim - çok taraflı tahkim,
- Tek kademeli tahkim - çok kademeli tahkim,
- Asimetrik tahkim.
Şeklinde sınıflandırılmaktadır.
1. Zorunlu Tahkim - İhtiyari Tahkim
Bazı durumlarda özel hukuk alanına ait kimi uyuşmazlıkların sıfatları belirli kimselerce görülmesi zorunlu kılınmıştır. Bu tahkim türü zorunlu - yasal - mecburi tahkim olarak adlandırılır. Bu hallerde tarafların yargılama yapacak yeri daha önceden sözleşmeyle tayin etmiş olmaları gerekmez.
Tahkim için yaptığımız tanım aslında ihtiyari tahkim için de geçerlidir. Haliyle tarafların karşılıklı anlaşmak suretiyle, aralarında doğabilecek uyuşmazlıkların çözümünü özel kişilere bırakmalarıdır.
2. İç (Milli) Tahkim - Dış (Milletlerarası) Tahkim
Hem uyuşmazlığın konusu hem de tarafları itibariyle belli bir hukuk sisteminin sınırları içinde yer alan, herhangi bir yabancı hukuk sistemiyle ilişkisi olmayan tahkimdir. Milli tahkim kendi içinde ihtiyari ve mecburi tahkim olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
Dış tahkim kavramından anlaşılması gereken esasen milletlerarası ticari tahkimdir. Milletlerarası ticari tahkim, sahip olduğu unsurlar sebebiyle bir ülkenin milli hukukunun sınırları içine sokulamayan tahkimdir.
3. Arızi (Ad Hoc) Tahkim - Kurumsal Tahkim
Ad hoc tahkim, uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözülmesine karar verdikleri hallerde tarafların tahkim sürecini bir tahkim kuruluşu ile yönetmeyip bizzat kendilerinin yürüttükleri tahkim türüdür.
Kurumsal tahkim ise taraflarca belirlenen bir tahkim kuruluşunun tahkim sürecini yönettiği tahkim türüdür.
4. İki Taraflı Tahkim - Çok Taraflı Tahkim
Tahkim, iki taraf arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümü için başvurulan bir yöntem olduğundan tahkimde iki taraf vardır. İki taraflı tahkimde gerek başvuran gerekse karşı taraf tek bir kişiden oluşur. Buna karşılık çok taraflı tahkim ise hem tahkime başvuran tarafta hem de karşı tarafında birden fazla kişi bulunur.
5. Tek Kademeli Tahkim - İki Kademeli Tahkim
Tahkim yargılamasında verilen kararların ardından iç hukuka göre hakem kararı aleyhine kanun yoluna gidilebiliyorsa tek kademeli tahkim söz konusudur. Ancak bir tahkim kurumunun hakem heyetince verilen karara karşı öncelikle o kurum bünyesinde itiraz etmek gerekiyor ve üst tahkim kurulunun vereceği karardan sonra devlet yargısına gidilebiliyorsa iki kademeli tahkim söz konusudur. İki kademeli tahkim kurumsal tahkimin özel bir şeklidir.
6. Asimetrik Tahkim
Tahkim sözleşmelerinde kural olarak, taraflar eşit hak ve yükümlülüklere sahiptir. Bu nedenle de simetriktir. Ancak uygulamada tahkim sözleşmesinin tarafların eşit hak ve yükümlülüklere sahip olmasını engeller şekilde yapıldığı da görülmektedir. Bu tip tahkim anlaşmaları asimetrik tahkim veya tek taraflı tahkim olarak adlandırılır.
E. Tahkim Sözleşmesinin Yapılış Şekilleri
Tahkim sözleşmelerinin bağımsız bir sözleşme olarak yahut asıl sözleşme içine konulan bir şart (kloz) şekilde oluşturulması mümkündür. Bu husus hem Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda hem de Milletlerarası Tahkim Kanunu’nda kabul görmüştür. Tahkim şartının asıl sözleşmenin içine konulması durumunda asıl sözleşmenin geçerliliğinin ya da geçersizliğinin tahkim şartına etkisi tartışma konusu yapılmaktadır. Gerek Kıta Avrupası hukuk sistemlerinde gerekse Anglosakson hukuk sistemlerinde tahkim şartının asıl sözleşmeden bağımsız olduğu kabul edilmiştir. Haliyle asıl sözleşmenin geçersizliği tahkim şartını geçersiz hale getirmez. Nitekim iç hukukumuzda bir Yargıtay kararında tahkim sözleşmesinin geçerli olması, tahkim şartının da geçerli olduğunu göstermez, denilerek benzer bir içtihatta bulunulmuştur.
F. Tahkim Sözleşmesinin Geçerlilik Şartları
Tahkim sözleşmesinin geçerlilik kazanabilmesi için birtakım şartları taşıması gerekir. HMK’da düzenlenen geçerlilik şartları şunlardır:
- Tahkim iradesi
- Yazılı şekil şartı
- Tahkime elverişlilik
- Uyuşmazlığın belirli olması
1. Tahkim İradesi
Tahkim sözleşmesinin kurucu unsuru, uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözümlenmesine ilişkin irade açıklamasıdır. Tahkim iradesi, yazılı şekilde ve karışıklığa mahal vermeyecek açıklıkta belirtilmelidir.
2. Yazılı Şekil Şartı
Geçerli bir tahkim şartı veya sözleşmesinden bahsedebilmek için yazılı şekilde yapılmış olması gerekir. Yazılı şekil, taraflarca imzalanmış bir anlaşma yahut karşılıklı mektup teatisi veya telgraf, faks gibi araçlarla sağlanabilir. MTK’daki düzenlemeye göre tahkim şartının elektronik ortama geçirilmiş olması halinde de yazılı şekil şartı sağlanmış olur.
3. Tahkime Elverişlilik
Tahkim sözleşmesi tarafların iradeleriyle tasarrufta bulunabilecekleri konularda yapılabilir. Haliyle taraflar, üzerinde serbestçe tasarrufta bulunamayacakları konularda tahkim sözleşmesi düzenleyemezler.
4. Uyuşmazlığın Belirli Olması
Tahkime konu edilecek uyuşmazlığın belli olması geçerlilik şartlarındandır. Uyuşmazlık konusu belli değilse taraflar arasındaki tahkim anlaşması geçersiz sayılır. Örneğin, iki taraf arasındaki belli bir hukuki ilişkiden kaynaklanan uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözüleceği kararlaştırıldığında, uyuşmazlığın belirli olduğu kabul edilir. Ancak tarafların bundan sonra aramızda çıkacak tüm uyuşmazlıklar için tahkim yoluna gidilecektir şeklinde bir tahkim anlaşması düzenlemeleri geçersizdir.
G. Tahkim Yolunun Olumlu ve Olumsuz Yanları
Tahkim yolunun tercih edilmesinde birçok olumlu yönünün etkisi bulunmaktadır. Bunlar, tahkim yolunun hızlılık ve çabukluğu, gizliliği, esnekliği ve ihtisaslaşmanın söz konusu olmasıdır. Tahkim yolunun olumsuz yönleri ise hakem ücretlerinin yüksek olması, hakemlerin yoğun iş yükü altında bulunması olarak sayılabilir.